پروتز بالای زانو

پروتز بالای زانو یا پروتز ترنس‌فمورال (Transfemoral Prosthesis) ابزاری جایگزین برای پای از دست رفته در ناحیه بالای زانو است. این پروتز شامل یک سوکت برای اتصال به بدن، مفصل زانو مصنوعی، و یک قسمت پا است. عملکرد اصلی آن بازگرداندن توانایی راه‌رفتن، ایستادن و حتی فعالیت‌های پیچیده‌تر مانند دویدن یا بالا رفتن از پله است.

قطع عضو در ناحیه بالای زانو یکی از شدیدترین انواع قطع عضو است که تأثیر زیادی بر عملکرد حرکتی و روانی فرد دارد. در چنین شرایطی، بازگشت به زندگی روزمره و استقلال حرکتی بدون استفاده از پروتز مناسب تقریباً غیرممکن است. پروتز بالای زانو نه‌تنها نقش حمایتی ایفا می‌کند، بلکه به افراد کمک می‌کند تا با اعتمادبه‌نفس بیشتری در جامعه حضور پیدا کنند و کیفیت زندگی خود را بازیابند. در این مقاله به بررسی کامل این نوع پروتز، اجزا، انواع، فرآیند ساخت و کاربردهای آن خواهیم پرداخت.

برخلاف پروتز زیر زانو که فقط بخش پایین‌تر از زانو را جایگزین می‌کند، پروتز بالای زانو نیاز به یک مفصل زانوی مصنوعی دارد که حرکت و انعطاف‌پذیری مفصل را شبیه‌سازی کند. همین موضوع باعث می‌شود که ساخت، تنظیم و استفاده از آن پیچیده‌تر، ولی دقیق‌تر و پیشرفته‌تر باشد. همچنین نیازمند تطبیق بهتر با بدن فرد است تا تعادل، تحرک و ایمنی حفظ شود.

دلایل نیاز به پروتز بالای زانو

قطع عضو ناشی از تصادف یا تروما
تصادف‌های رانندگی یا سقوط از ارتفاع معمولاً یکی از اصلی‌ترین دلایل قطع عضو در ناحیه فوقانی زانو هستند. در این مواقع، فرد ممکن است بخش بزرگی از استخوان ران و مفصل زانو را از دست داده باشد که تنها راه‌حل بلندمدت، استفاده از پروتز مناسب است.

بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت یا عفونت
افرادی که به بیماری‌هایی مانند دیابت شدید، نارسایی عروق محیطی یا عفونت‌های مزمن دچارند، گاهی برای جلوگیری از گسترش بیماری نیاز به قطع عضو پیدا می‌کنند. در این شرایط، پس از بهبود زخم و ثبات وضعیت عمومی، ساخت پروتز برای بازگشت به فعالیت‌های روزانه آغاز می‌شود.

نقص‌های مادرزادی
برخی افراد از بدو تولد فاقد یک یا هر دو پا هستند یا ساختار استخوانی آن‌ها به نحوی ناقص است که نیاز به پروتز از همان سنین کودکی دارند. در این موارد، پروتزهای خاص و قابل تنظیم بر اساس رشد بدن طراحی می‌شود.

اجزای اصلی

سوکت (Socket)
سوکت، قسمت اصلی و اولیه پروتز است که به شکل قالب بدن بیمار ساخته می‌شود. این بخش وظیفه دارد که وزن بدن را منتقل کرده و تعادل پروتز را حفظ کند. سوکت باید به‌گونه‌ای طراحی شود که بدون ایجاد درد یا زخم، به بدن متصل شده و قابل‌تحمل برای استفاده روزانه باشد.

مفصل زانو (Knee Joint)
مهم‌ترین تفاوت پروتز بالای زانو با دیگر پروتزها، وجود مفصل مصنوعی زانوست. این مفصل بسته به نوع مکانیکی یا دیجیتال بودن، امکان خم شدن، قفل شدن و تطابق با سطح زمین را فراهم می‌کند. مدل‌های پیشرفته‌تر دارای سنسور و پردازنده هستند که بر اساس حرکت بدن تنظیم می‌شوند.

پای مصنوعی (Foot and Pylon)
قسمت انتهایی پروتز شامل پایلون (میله‌ی اتصال‌دهنده) و پا است که معمولاً از مواد سبک و مقاوم ساخته می‌شوند. بسته به نیاز فرد، پا می‌تواند نرم، دینامیک، یا حتی تخصصی برای ورزش و دویدن باشد.

انواع پروتزهای بالای زانو

پروتز مکانیکی
این نوع پروتز از مکانیزم‌های ساده‌تری مانند قفل شدن با زانو و باز شدن با فشار پا استفاده می‌کند. مناسب برای افرادی است که نیاز به حرکت‌های پیچیده ندارند یا بودجه محدودی دارند. البته استفاده از آن نیازمند تمرین زیاد برای هماهنگی با حرکات بدن است.

پروتز الکترونیکی (میکروپروسسور)
این نوع از پروتز دارای سنسورها و پردازشگر داخلی است که اطلاعات مربوط به حرکت، فشار و تعادل را تحلیل کرده و زانو را به‌صورت خودکار تنظیم می‌کند. نتیجه؟ حرکتی بسیار طبیعی‌تر، کاهش انرژی مصرفی و افزایش تعادل در سطوح مختلف زمین. البته هزینه ساخت و نگهداری این نوع بالا‌تر است.

پروتز مخصوص ورزشکاران و کودکان
برای کودکان، پروتزهایی با قابلیت رشد و تنظیم اندازه طراحی می‌شود. برای ورزشکاران نیز، پروتزهای سبک با طراحی خاص، مانند تیغه‌های مخصوص دویدن، وجود دارد که عملکرد ورزشی را تسهیل می‌کند و آسیب را به حداقل می‌رساند.

آموزش استفاده و راه رفتن با پروتز بالای زانو

جلسات آموزش حرکتی با فیزیوتراپیست
آموزش صحیح، مهم‌ترین مرحله پس از دریافت پروتز است. راه رفتن با پروتز بالای زانو، نیازمند یادگیری حرکات جدید، تعادل و اعتماد به نفس است. فیزیوتراپیست به بیمار کمک می‌کند تا با تمرینات خاص، گام‌برداری، بالا رفتن از پله، و حتی ایستادن صحیح را بیاموزد. بدون این مرحله، حتی بهترین پروتز هم نمی‌تواند عملکرد مناسبی داشته باشد.

مراحل عادت‌سازی و تطبیق ذهنی
استفاده از پروتز تنها جسمی نیست؛ ذهن نیز باید خود را با آن وفق دهد. در ابتدا ممکن است فرد احساس غریبی کند یا از قضاوت دیگران بترسد. اما با گذشت زمان و حمایت مناسب، احساس مالکیت و کنترل روی پروتز افزایش می‌یابد. تمرین روزانه و ارتباط با دیگر کاربران پروتز می‌تواند تطبیق ذهنی را تسهیل کند.

چالش‌های حرکتی و راه‌حل‌ها
برخی از مشکلات رایج در روزهای اولیه شامل خستگی، تعریق زیاد، درد در ناحیه سوکت، یا بی‌ثباتی در سطوح لغزنده است. همه این موارد طبیعی‌اند و با تنظیم مناسب پروتز، استفاده از آسترهای سیلیکونی، یا تغییر زاویه زانو قابل برطرف شدن‌اند. کلید موفقیت، صبر و مشاوره مداوم با متخصص ارتوپدی فنی است.

نگهداری و تعمیر

بررسی روزانه وضعیت قطعات
قبل از هر استفاده، باید تمام اجزای پروتز بررسی شوند. بست‌ها، پیچ‌ها، و مفصل‌ها باید محکم باشند. حتی یک قطعه کوچک که شل شده باشد می‌تواند موجب عدم تعادل و سقوط شود. توصیه می‌شود که بیماران در خانه یک کیت ابزار اولیه داشته باشند.

تمیزکاری و جلوگیری از تجمع عرق
پروتز باید همیشه تمیز و خشک نگه داشته شود. مخصوصاً در نواحی تماسی با پوست، تعریق می‌تواند باعث تحریک و حتی زخم شود. استفاده از الیاف ضدتعریق، جوراب‌های مخصوص پروتز، و شستشوی مرتب سوکت با محلول‌های ضدباکتریایی توصیه می‌شود.

تعمیرات فنی دوره‌ای و تعویض قطعات
همان‌طور که خودرو نیاز به سرویس دارد، پروتز نیز به تنظیم و بازبینی فنی نیازمند است. معمولاً هر ۶ تا ۱۲ ماه یک‌بار باید توسط متخصص ارتز و پروتز بررسی و در صورت نیاز تنظیم مجدد شود. بعضی قطعات مانند لایه‌های داخلی یا بندها نیاز به تعویض سالانه دارند.